Zmiany w ochronie gatunkowej grzybów wielkoowocnikowych (2004-2014)

[pobierz broszurę w formacie pdf]

Wstęp
W związku z nowelizacja Ustawy o ochronie przyrody (Dz.U.2013 poz.627), w Dzienniku Ustaw z dnia 16 października 2014 roku zostało opublikowane nowe Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 w sprawie ochrony gatunkowej grzybów (poz.1408). Zmiany w stosunku do dotychczas obowiązującego Rozporządzenia z dn. 9 lipca 2004 r. dotyczą trzech podstawowych aspektów:

  • dostosowania przepisów do znowelizowanej Ustawy o ochronie przyrody, zmienionej zgodnie z wymogami przyjętego Prawa Unijnego,
  • aktualizacji list gatunków ściśle i częściowo chronionych,
  • modyfikacji zakazów obowiązujących w stosunku do gatunków grzybów podlegających ochronie ścisłej i częściowej.

W aktualnym Rozporządzeniu lista chronionych grzybów wielkoowocnikowych uległa umiarkowanemu poszerzeniu i zawiera 117 gatunków, w tym 54 objętych ochroną ścisłą i 63 – ochroną częściową. Chociaż stanowi to mniej niż 3% bioty grzybów wielkoowocnikowych stwierdzonych w Polsce, to istnieje potrzeba opublikowania ilustracji owocników grzybów chronionych, a także wyjaśnienia zmian wprowadzonych w Rozporządzeniu. W tym celu Polskie Towarzystwo Mykologiczne podjęło inicjatywę niniejszego opracowania.

Wprowadzone zmiany
Zmiany ukazane w nowym Rozporządzeniu są głębokie i dość złożone. Poniżej przedstawiamy najważniejsze z nich.

1. Rozporządzenie z dn. 9 lipca 2004 r. zawierało listę 53 pozycji, wśród nich 46 gatunków i 7 pozycji obejmujących całe rodzaje; łącznie ochronie podlegało 95 gatunków grzybów wielkoowocnikowych. W obecnym Rozporządzeniu nie uwzględniono 22 gatunków (Tab. 1[przejdź do tabeli 1]), dodając 44 nowe gatunki, którym przyznano wyższy priorytet ochronny. Spośród tych nowych gatunków, 11 związanych jest z siedliskami nieleśnymi (torfowiskami, murawami i wydmami), a 28 występuje w lasach (w tym 10 na martwym drewnie). Kolejne 5 gatunków można spotkać zarówno w lasach, jak i na terenach nieleśnych. Nowe Rozporządzenie weszło w życie z dniem 17 października 2014 r., z zastrzeżeniem, że przepisy dotyczące ochrony 44 nowych gatunków wejdą w życie dopiero od 1 marca 2015 r.

2. Ochroną ścisłą objęto obecnie 54 gatunki grzybów wielkoowocnikowych, z czego 44 to gatunki, które były chronione na mocy Rozporządzenia z roku 2004 (Tab. 2 [przejdź do tabeli 2]), a 10 to gatunki, które do tej pory nie podlegały ochronie (Tab. 3 [przejdź do tabeli 3]).

3. Kategoria ochrony częściowej została znacznie rozbudowana poprzez dodanie 34 nowych gatunków (Tab. 4 [przejdź do tabeli 4]) i przeniesienie 28 gatunków, które dotychczas podlegały ochronie ścisłej (Tab. 5 [przejdź do tabeli 5]). Łącznie, na liście gatunków objętych ochroną częściową znajdują się obecnie 63 gatunki (wraz z jedynym gatunkiem, który do tej pory podlegał takiej ochronie – błyskoporkiem podkorowym Inonotus obliquus).

4. Uszczegółowiono siedem pozycji z listy z poprzedniego Rozporządzenia, które zawierały całe rodzaje (grupy blisko spokrewnionych ze sobą gatunków – gwiazdosze Geastrum, berłóweczki Tulostoma, sarniaki Sarcodon, kolczakówki Hydnellum, siedzunie Sparassis, soplówki Hericium i czarki Sarcoscypha). Takie uogólnienie nie jest dobrym rozwiązaniem (mimo skrótowego zapisu), gdyż nie wszystkie gatunki w obrębie tych rodzajów mają równie wysoki priorytet ochronny. Zdarzają się też wśród nich gatunki obce, które pojawiły się na terenie naszego kraju poza naturalnym obszarem swojego występowania.

5. Przeniesienie części gatunków grzybów podlegających dotychczas ochronie ścisłej do kategorii ochrony częściowej związane jest z obniżeniem stopnia trudności w uzyskiwaniu zezwoleń na wykonywanie czynności podlegających zakazom. W przypadku gatunków pod ochroną ścisłą zezwolenia można uzyskać jedynie ze względu na nadrzędny interes publiczny, a w przypadku gatunków pod ochroną częściową – także ze względu na tzw. słuszny interes strony. W każdym jednak przypadku planowane czynności nie mogą być szkodliwe dla ochrony i zachowania we właściwym stanie dziko występujących populacji chronionych gatunków grzybów.

6. Nastąpiła znacząca zmiana w brzmieniu zakazów obowiązujących w stosunku do poszczególnych kategorii ochrony, w tym usunięcie tak istotnych dla ochrony grzybów zakazów, jak zakaz niszczenia ostoi [1] (pozostawiono zakaz niszczenia siedlisk[2] grzybów) oraz zakaz dokonywania zmian stosunków wodnych, stosowania środków chemicznych, niszczenia ściółki leśnej i gleby w ostojach.

7. W przypadku 50 gatunków ściśle chronionych, wymienionych w nowym Rozporządzeniu, wykluczono możliwość stosowania odstępstw od zakazów podczas wykonywania czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej, jeżeli technologia prac uniemożliwia przestrzeganie tych zakazów. W dotychczasowym Rozporządzeniu, odstępstwo to nie dotyczyło tylko jednego gatunku – pniarka (modrzewnika) lekarskiego Fomitopsis officinalis. Odstępstwa takiego nie można obecnie zastosować również w przypadku 31 gatunków częściowo chronionych. Zmianę tę można uznać za wzmocnienie formy ochrony gatunków, do których ma ona zastosowanie, choć z pewnością wśród pozostałych jest wiele gatunków znanych z nielicznych stanowisk, dla których dopuszczenie jakichkolwiek działań gospodarczych może stanowić zagrożenie.

8. Podobnie jak w poprzednim Rozporządzeniu, nie wskazano żadnych gatunków grzybów wielkoowocnikowych do ochrony strefowej

Uwagi końcowe

Rozwój idei i działań mających na celu ochronę grzybów ma w Polsce długą tradycję, która zaowocowała w 1983 roku włączeniem ponad 20 gatunków grzybów na listę gatunków chronionych. Wydane wówczas Rozporządzenie było zarazem pierwszym aktem prawnym w Europie uwzględniającym grzyby w systemie ochrony gatunkowej. Od tego czasu nieustannie trwają prace nad oceną zagrożenia cennych składników mykobioty Polski i doborem metod ich ochrony.

Obecne Rozporządzenie jest w części kontynuacją wypracowanych dotychczas rozwiązań prawnych, a aktualna lista grzybów chronionych zawiera 117 gatunków. Jest ona znacznie krótsza, niż licząca 256 gatunków lista autorstwa Anny Kujawy zawarta w opracowaniu wykonanym w 2014 r. przez PTOP „Salamandra” na zlecenie Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska[3].

Obawy budzi wyłączenie spod ochrony 22 gatunków, jak również obniżenie statusu ochrony wielu innych gatunków grzybów przez przesunięcie do kategorii gatunków chronionych częściowo. Może to spowodować niekorzystną zmianę ich postrzegania w odbiorze społecznym oraz w praktyce gospodarczej. Dotyczy to szczególnie gatunków związanych z martwym, wielkowymiarowym drewnem. Niektóre z nich są bardzo rzadkie, a w przypadku większości nie znamy dostatecznie ich rzeczywistych zasobów. Dopuszczenie odstępstw od zakazów podczas wykonywania czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki leśnej, zwłaszcza usuwanie martwego drewna, może spowodować wzrost zagrożenia ich populacji.

Negatywne skutki może mieć również zniesienie istotnych dla ochrony grzybów zakazów, m.in. zakazu dokonywania zmian stosunków wodnych, stosowania środków chemicznych, niszczenia ściółki leśnej i gleby w ostojach.

Zmiany dokonane w ochronie gatunkowej i wywołane tymi zmianami dyskusje uwidoczniły, jak wielkimi lukami obarczony jest stan wiedzy na temat zasobów, zagrożeń i potrzeb ochrony krajowej mykobioty. Sytuacja ta powinna skutkować podejmowaniem na możliwie szeroką skalę badań mykologicznych, stopniowo wypełniających istniejące niedobory wiedzy.

Polskie Towarzystwo Mykologiczne zwraca się do Czytelników, a zwłaszcza swoich Członków o uwagi, komentarze i uzupełnienia pomocne w trwającym procesie doskonalenia ochrony gatunkowej grzybów.

***

Dziękujemy Autorom zdjęć zamieszczonych w niniejszym opracowaniu za zgodę na ich nieodpłatne wykorzystanie do zilustrowania chronionych gatunków grzybów i apelujemy o dalsze nadsyłanie brakujących zdjęć.

***

Zapraszamy do obejrzenia galerii zdjęć grzybów objętych ochroną [tutaj].


[1] zgodnie z art. 5 pkt 12 Ustawy o ochronie przyrody, pod pojęciem „ostoja” rozumie się miejsce o warunkach sprzyjających egzystencji roślin, zwierząt lub grzybów zagrożonych wyginięciem lub rzadkich gatunków

[2] zgodnie z art. 5 pkt 18 Ustawy o ochronie przyrody, pod pojęciem „siedlisko grzybów” rozumie się obszar występowania grzybów w ciągu całego życia lub dowolnym stadium ich rozwoju